Саветам музея распрацаваны маршрут экскурсіі па раёне, якая прадугледжвае вывучэнне помнікаў ахвярам Вялікай Айчыннай вайны.

Турысцка-краязнаўчы маршрут

“Сцежкамі народнай памяці”

Мэта: фарміраванне грамадзянскасці, патрыятызму, любові і павагі да Айчыны сродкамі турызма і краязнаўства;

Задачы:

-прыцягненне вучняў да турысцка-краязнаўчай пошукава-даследчай работы па вывучэнню гісторыі партызанскага руху на Беларусі і на тэрыторыі Астравецкага раёна ў гады Вялікай Айчыннай вайны;

- захаванне памяці аб абаронцах Айчыны, якія аддалі жыццё ў барацьбе з нямецка-фашысцкімі захопнікамі;

- вывучэнне, папулярызацыя помнікаў Вялікай Айчыннай вайны на тэрыторыі Астравеччыны, уключэнне іх у турысцка-краязнаўчы маршрут.

Маршрут і аб’екты пахода

Астравец ( помнік воінам-вызваліцелям) – в. Варняны (брацкая магіла савецкіх воінаў) - в.Варона (помнік землякам) - в. Міхалішкі (аэрадром, помнік загінуўшым лётчыкам, помнікам воінам-землякам ) -    в. Жукойні        ( магіла К. Гімбіцкага) – в.Падольцы (помнік воінам-землякам) – в.Барані (магіла ахвярам генацыду) –

в. Гудагай ( брацкая магіла савецкіх ваеннапалонных).

Прыпынак 1. Помнік воінам-вызваліцелям (г.Астравец).

Месцазнаходжанне аб’екта : на ўскрайку горада па вуліцы К.Маркса.

Звесткі аб аб’екце: устаноўлены ў 1975 г. да 30-годдзя Перамогі над фашысцкай Германіяй. Двухфігурная скульптурная кампазіцыя – воін са сцягам у імклівым парыве і смяротна паранены салдат – размешчаны на невялікім узгорку, да якога вядуць заасфальтаваныя дарожкі. Каля падножжа помніка размешчана бетонная пліта з прозвішчамі грамадзян раёна, якія загінулі ў 1941-1945 гадах.

Прыпынак 2. Брацкая магіла савецкіх воінаў ( в.Варняны).

Месцазнаходжанне аб’екта: у цэнтры вёскі Варняны, насупраць будынка камбіната бытавога абслугоўвання.

Звесткі аб аб’екце: пахаваны 27 воінаў, якія загінулі ў 1944 годзе. Сярод іх воіны 8-й гвардзейскай механізаванай брыгады 3-га гвардзейскага механізаванага корпуса 3-га Беларускага фронту, якія загінулі пры вызваленні вёскі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. У 1954 годзе на магіле ўстаноўлены абеліск.

Прыпынак 3. Помнік землякам ( в.Варона).

Месцазнаходжанне аб’екта: у цэнтры вёскі Варона, каля перакрыжавання дарог Вільнюс – Полацк і Астравец – Быстрыца.

Звесткі аб аб’екце: пахаваны 59 воінаў, якія загінулі ў ліпені 1944 года пры вызваленні Быстрыцкага і Варнянскага сельсаветаў ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. У 1967 годзе на магіле ўстаноўлены абеліск з імёнамі 18 землякоў, якія загінулі на франтах Вялікай Айчыннай вайны.

Прыпынак 4. Помнік загінуўшым лётчыкам (в. Міхалішкі).

Месцазнаходжанне: у цэнтры в.Міхалішкі.

Звесткі аб аб’екце: уяўляе сабой абеліск з камня няправільнай авальнай формы са ступенчатай фундаментнай асновай. У цэнтры размешчана таблічка з натпісам: “У памяць аб курсантах, лётчыках і тэхніках Пастаўскай авіяцыйнай школы, загінуўшых на міхалішкаўскім аэрадроме 22 чэрвеня 1941 года”. У ніжняй частцы – выява сімвалічнага знака лётчыкаў на фоне агню. Вышыня аб’екта 2 метры. Устаноўлены ў маі 2005 года з нагоды 60-годдзя Перамогі.

Прыпынак 5. Магіла Канстанціна Гімбіцкага (в.Жукойні).

Месцазнаходжанне аб’екта: направа пры ўездзе ў в.Жукойні з боку в.Міхалішкі.

Звесткі аб аб’екце: аб’ект уяўляе 4-х гранны абеліск прамавугольнай формы з цэменту і камня. Вышыня 1 метр. Устаноўлены ў 1967 годзе.

Прыпынак 6. Помнік загінуўшым землякам (в.Падольцы).

Месцазнаходжанне аб’екта: у цэнтры в.Падольцы насупраць Дома культуры.

Звесткі аб аб’екце: аб’ект уяўляе сабой 4-х гранны абеліск з цэменту і камня са ступенчатай фундаментнай асновай. Наверсе пяціканечная зорка. У цэнтры помніка надпіс «Они погибли за Родину в 1941-1945. Вечная память погибшим героям» і размешчаны прозвішчы 20 землякоў. Вышыня аб’екта 4 метры. Устаноўлены ў 1968 годзе.

Прыпынак 7. Магіла ахвярам генацыду (в.Барані).

Месцазнаходжанне аб’екта: на ўскрайку в.Барані.

Звесткі аб аб’екце: аб’ект уяўляе сабой 4-х гранны помнік адшліфаваны з граніту. Ёсць надпіс на дзвюх мовах: “Тут пакояцца яўрэі, расстрэляныя фашыстамі 31.12.1941г.” Помнік абнесены драўлянай агароджай. Вышыня аб’екта 1 метр. Устаноўлены ў 2005 годзе.

Прыпынак 8. Брацкая магіла савецкіх ваеннапалонных (в.Гудагай).

Месцазнаходжанне аб’екта: на паўночна-заходняй ускраіне пасёлка Гудагай, недалёка ад будынка былой школы.

Звесткі аб аб’екце: пахаваны больш як 200 ваеннапалонных, якія памерлі ў канцы 1942г. ад голаду і непасільнай працы пры пракладцы чыгуначнай веткі ў раёне станцыі Гудагай. У 1954 г. на магіле ўстаноўлены помнік.

Тэма экскурсіі:" Прылады сялянскай працы"

Мэта: пазнаеміць вучняў з прыладамі працы нашых продкаў.

Задачы: даць агульнае ўяўленне пра багацце і разнастайнасць народнай культуры, выкарыстанне прылад працы ў абрадавых дзеяннях.

Літаратура:

1. Цітоў В.С. Этнагарафічная спадчына. Беларусь. Традыцыйна-бытавая культура. Мн. 1997.
2. Крук Я. Сімволіка беларускай народнай культуры. Мн., 2003.
3. Каспяровіч В. Сімвалы беларускага вяселля // Роднае слова. 2005, №4 .С 98-102.
4. Міцкевіч У. Побыт сям’і палясоўшчыка. Этнаграфічная абмалёўка лясной каморы // Роднае слова. 1995. №7. С.142-152.
5. Мяжэвіч в. “Ой, лянок, лянок мой чысты, валакністы, залацісты. Літаратурна-этнагарафічная гасцёўня. // Беларуская мова і літаратура. 2006 , №4 ,С.50-62.
6. Садоўская Л. “Адамаўская святліца запрашае” на літаратурна-музычную вечарыну // Бібліятэка прапануе. 2009, №4. С.20-21.
7. Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя. Мн.: БелСЭ, 1989. – 575с.; іл. 
8. Газета “Звязда” 2011г.
9. О. Котович, Я.Крук Золотые правила народной культуры.

СЕРП

Серп – старажытная прылада працы для збору ўраджаю збожжавых культур. У дагістарычныя аграрныя часы сярпы выраблялі з крэменю, пазней – з металу. Серп, як і каса, звязаны з сімволікай поля і жніва. 3 аднаго боку, серп быў прызначаны для таго, каб зразаць каласы, і таму сімвалізаваў смерць. У народнай культуры Смерць часам атаясамлівалася з вобразам Бязлітаснай Жнейкі з сярпом у руцэ. 3 іншага боку, серп сімвалізаваў ураджай, дабрабыт, пладаноснасць. Таму ён часта быў асноўным атрыбутам старажытнагрэчаскіх багоў земляробства і ўрадлівасці. 3-за выгнутай формы серп часта параўноўвалі з Месяцам.

• У народзе казалі: «Пакуль сярпом не парэжашся – жаць не навучышся».
• Калі серп выпадкова падаў, чакалі добрага ўраджаю.
• Прарок Захарый Серпавідзец (яўр. «памятны Богу») – ушаноўваецца па праваслаўным капендары 21 лютага – адзін з 12-ці малых прарокаў; нарадзіўся каля 520 года да Раства Хрыстовага. 3 маладых гадоў Захарый быў прызваны да прароцкага служэння. Менавіта ў кнізе прарока Захарыя распавядаецца пра прыход Месіі, пра апошнія дні зямнога жыцця Збавіцеля, пра Уваход Гасподні ў Іерусалім на маладым асле, пра здраду Госпаду за 30 срэбранікаў. Згодна з паданнямі, прарок Захарый дажыў да глыбокай сталасці і быў пахаваны каля Іерусаліма. Святцы надаюць Захарыю імя Серпавідца, бо ён у адным з прароцтваў убачыў світак у выглядзе вялікага сярпа, які ляцеў па небе.
• Сяляне па-свойму разумелі тое, што явілася прароку Захарыю. У гэты дзень яны абавязкова вымалі сярпы, звычайна заткнутыя ў пераборку сяней, і аглядалі іх. Калі яны затупіліся, неслі да каваля.
• Акрамя таго, сярпы пырскалі хрышчэнскай вадой і казалі: «Не абрэжаш у свой час крывога сярпа – не адолееш у полі снапа».

Прылада для ўборкі збожжавых культур (жыта, ячменю,пшаніцы, проса, аўса і інш.). Вядомы з глыбокай старажытнасці (каменны, бронзавы век). Да канца ХІХ ст. сярпы рабілі з жалеза, якое выплаўлялі ў руднях з мясцовай балотнай руды, рэжучую частку зазубрывалі. На Беларусі паўсюдна бытавалі сярпы паўкруглыя (сферычныя) і падоўжаныя (авальныя). Сярпы вырабляліся на заводах, шмат іх прывозілі на Беларусь з Цвярской губерніі. Мясцовыя кавалі таксама рабілі сярпы са старых кос. Перад жнівом сярпы зазубрывалі, тачылі іх рэжучую частку. Звычайна ў гаспадарцы кожная жняя мела свой серп. Захоўвалі іх да пачатку жніва ў сухім месцы, пры гэтым рэжучую частку абкручвалі сухой анучай. Сярпамі жалі яшчэ ў 1950 - 60-х г. У наш час у калгасах і саўгасах збожжавыя культуры ўбіраюць камбайнамі і інш. машынамі; сярпом нажынаюць першы ці апошні сноп (зажынкі, дажынкі).

      Акрамя свайго непасрэднага прызначэння - быць сельскагаспадарчай прыладай працы, серп быў абавязковым атрыбутам некаторых абрадаў. Напрыклад, у час абрада сватаўства, калі сваты “ударалі па руках” (тым самым вяселле станавілася вырашанай справай), у пакой запрашалі нявесту. А самая старэйшая жанчына ў сям’і “абжынала” ім з усіх бакоў талію нявесты, каб тая, калі стане маці, захавала стройную фігуру.

    З даўніх часоў уборка збажыны з палёў была адной з важнейшых падзей для селяніна, калі не самай важнай, і суправаджалася многімі даволі складанымі абрадамі. Ад ураджаю залежыла жыццё сялянскай сям’і на працягу ўсяго года. Асноўнай збожжавай культурай на палях было жыта. А жыта - гэта хлеб. Нездарма людзі, пытаючыся даўней адзін ў аднаго пра жыццё, цікавіліся, як урадзіла жыта, бо ёсць хлеб - будзе і жыццё.

У нашым паўночна-заходнім рэгіёне жыта паспявала ў ліпені, і ў кожнай гаспадарцы імкнуліся пачаць жніво, каб яно не пераспела. Пачыналі жаць нават крыху зеленаватае жыта, думалі, што з такога будзе бялейшая мука. Казалі, няхай лепей жыта даспее ў снапах, чым пераспее ў каласах.

     Жалі звычайна жанчыны і дзяўчаты, таму ў жніўных абрадах удзельнічалі выключна яны.

ВІЛЫ

Вілы – прылада сялянскай працы, прызначаная для таго, каб збіраць і пераносіць сена, салому, гной і інш. У народнай культуры разам з іншымі вострымі жалезнымі рэчамі яны ўваходзілі ў лік надзейных абярэгаў.

• Часам вілы выкарыстоўвалі для абароны ад навальніцы, граду, маланкі. Для гэтага іх выносілі на двор і клалі крыж-накрыж перад парогам хаты.
• Каб спыніць ураганны вецер, які мог нарабіць шмат шкоды для гаспадаркі: паламаць дрэвы, сарваць стрэхі з хат і інш., выконвалі магічныя дзеянні – у той бок, адкуль чакалі навалы, кідалі вострыя рэчы (нож, сякеру), у тым ліку і вілы.
• У народнай медыцыне знахары для лячэння цяжкіх захворванняў выкарыстоўвалі такі спосаб: над галавой хворага (чалавека ці жывёлы) разломвалі драўляныя вілы, сімвалічна аддзяляючы хворую частку ад здаровай.
• У традыцыі ўсходніх славян вядомая забарона выкарыстоўваць у падчас калядных святочных вечароў, памінальных дзён вілкі і нажы, каб не нарабіць шкоды памерлым продкам, якія нябачна знаходзяцца за святочным сталом. 3 той жа нагоды ў святочныя дні забаранялася браць у рукі вілы, каб на працягу года не было мору сярод жывёлы.
• На Папессі лічылі, што ў каровы не будзе прыплоду, калі даваць ёй сена ці салому віламі.
• Вілы выкарыстоўвалі і ў абрадавай магіі. У выпадку агоніі грэшнікаў, знахараў і ведзьмакоў вілы забівалі ў столь – тым самым рабілі ў даху сімвалічны выхад, каб душа пакутніка магла лёгка адляцець.

                                                                Ступа

       Ступа - традыцыйная прылада для апрацоўкі зерня на крупы.

 Ступу рабілі з кавалка тоўстага ствала дуба, граба, часам таполі або ліпы. У  ствале  выдзёўбвалі  ці  выпальвалі  конусападобную выемку. Зерне ў ступе таўклі таўкачом.

     Ступа была ў кожным доме. Яна была незаменнай з восені (да мяса) і да вясны (калі мяса ўжо скончылася).

 Даўно ўжо няма ступы ў абіходзе. Але пад такім найменнем існуюць ступкі, у якіх што-небудзь змяльчаюць ці расціраюць дома, у аптэцы. Таксама таўкачыкам.

      Сёння ёсць ступы ландшафтныя, архітэктурныя, псіхалагічныя, экзатэрычныя, рэлігійныя і камп’ютарныя. У ваенных ступай называецца лятальны апарат. У славянскай міфалогіі ступа - гэта від транспарту памерлых, гэта значыць, як бы неіснуючых… істот. Баба Яга - якраз з такіх.

     Іншы раз можна пачуць:”Не таўчы ваду ў ступе”. З усіх прызначэнняў прадмета - гэта, бадай, самае адмоўнае. Крылаты выраз “ваду ў ступе таўчы” раскрывае, пэўна, самы бесталковы ў свеце занятак. Гэта адна з самых дакладных характарыстак бяссэнсоўнага, пустога баўлення часу.

  Хоць ёсць яшчэ адно, нават абразлівае: ступай называюць непаваротлівага чалавека, часцей жанчыну.

 Ступа падрыхтоўкі да работы не патрабавала, бо пасля чарговага выкарыстання яе ставілі ўверх дном, і ніякага смецця, ніякага пылу туды не трапляла.  Таўкач  ставіўся  акуратна  ў вугал.  Паводле  падання, таўкач у ступе пакідаць нельга: чэрці ў ёй будуць таўчы - магчыма хваробу якую - а пасля - рассяваць яе людзям.

 Зерне перад апрацоўкай спачатку сушылі, а ў працэсе таўчэння для таго, каб лепш  аддзялялася шалупінне, крыху змочвалі вадой. Пачынаць таўчы ў ступе трэба было вельмі асцярожна: набрацца цярпення і даволі доўга апускаць таўкач лёгка, нават беражліва. Калі зерне крыху скінула сваю вопратку, можна ўдараць таўкачом смялей. Часта таўклі ў два таўкачы. Але ўсё роўна трэба было сачыць за тым, каб засталося з чаго кашу зварыць, бо можна было раздробіць крупы ў муку. Стоўчаныя крупы прасявалі на рэшаце і ачышчалі пры дапамозе апалушак. Кашу, прыгатаваную на малаку ў печы, елі з асалодай.

       Дамашняя ступа лічылася не толькі гаспадарчай прыладай. Ёй прыпісваліся лячэбныя якасці: у спупе спрабавалі стаўчы хваробу як у дарослых і дзяцей, так і дамашняй жывёлы, пад ёй “марылі” ліхарадку.

       Выкарыстоўвалася ступа і ў вясельным абрадзе. Каб у будучай сям’і былі і сыны, і дочкі, нявеста павінна была прысесці па чарзе і на ступу, і на таўкач.

  Хлебная лапата

         Раней хлеб у магазіне не куплялі. Яго выпякалі ў кожнай хаце.

         Таму пры печы кожная гаспадыня мела драўляную лапату з доўнім чаранком. Як вседчаць народныя казкі, хлебная лапата была нават у Бабы Ягі ў хатцы на курыных ножках. Менавіта на такой  Іванка адправіў дачку ведзьмы ў пылаючую  печ.

Хлебную лапату рабілі з цэлага кавалка ліпавага, асінавага ці альховага дрэва, таўшчыня якога складала не менш 25 см. Складанасць вырабу лапаты складалася ў тым, што не так проста адшукаць ствол такой таўшчыні з прамаслойнай драўнінай і мінімальнай колькасцю сучкоў. Калі ж больш-менш падыходзячы ствол удавалася знайсці, з яго здымалі кару і з дапамогай кліноў з трывалай драўніны (дуба, бярозы, клёна) расколвалі папалам, атрымліваючы дзве плахі. З кожнай плахі выцёсвалі па адной дошцы. Дошку гладка стругалі і чарцілі на ёй контуры будучай лапаты. Прычым, контуры стараліся размясціць так, каб сучкаватыя ўчасткі драўніны пры наступнай апрацоўцы ўбраць. Затым з дошкі, строга прытрымліваючыся контураў, выцёсвалі чарнавую загатоўку лапаты. На наступным этапе работы скруглялі па ўсёй даўжыні чаранок і сцёсвалі да намечанай таўшчыні палатно лапаты. Каб цеста лягчэй ссоўвалася на чарэнь, краі лапаты рабілі танчэйшымі. Завяршалі работу чыставой апрацоўкай усёй паверхні.

         У славян было прынята, каб бохан хлеба пастаянна ляжаў на стале ў чырвоным куце. Хлеб на стале сімвалізаваў дастак дома, пастаянную гатоўнасць да прыёму гасцей, а таксама быў знакам божага пакравіцельства і абярэгам ад варожых сіл. Людзі клалі хлеб перад іконамі, і як бы сведчылі тым самым вернасць Госпаду, але і Бог, у сваю чаргу, клаў хлеб на стол перад людзьмі: нездарма хлеб - “дар Божы”, а стол - “Божая далонь”.

        Разразанне хлеба і размеркаванне яго паміж едакамі было абавязкам мужчыны, а заквашванне цеста  і выпечка хлеба - спецыфічным жаночым абавязкам. Усе дзеянні рэгламентаваліся мноствам правілаў і забаронаў.

        Перш, чым мясіць цеста (расчыняць хлеб), жанчына павінна была чыста памыцца і перахрысціцца, прызваўшы ў сведкі Бога, каб хлеб удаўся і добра падыйшоў. Не раілася расчыняць хлеб у кепскім настроі, бо гэта, паводле павер’яў, уплывала на яго якасць (“цеста будзе вадзяное, і хлеб у печы расплывецца”). Перад тым, як саджаць цеста ў печ, гаспадыня пакрывала лапату хрэнавым, кляновым ці дубовым лісцем, аерам і пасыпала зверху мукой. Саджалі хлеб у печ моўчкі. Пры яго пасадцы непажадана было каму-небудзь знаходзіцца на печы. Калі хлеб выпякаўся, не дазвалялася ў гэты час гучна размаўляць, спрачацца, прымаць у доме выпадковых людзей , месці падлогу (“хлеб можа патрэскацца”). Пакуль печ адкрытая, ніхто не павінен выходзіць з дому. На працягу ўсяго працэсу прыгатавання хлеба, неаднаразова хрэсцяцца самі і крэсцяць муку, цеста ў дзяжы, бохан перад выпечкай і пасля яе. З такой жа сакральнай далікатнасцю і пашанай адносіліся і да начыння, якім карысталіся для прыгатавання хлеба, асабліва дзяжы. Апошнюю трымалі ў пэўным месцы на падсцілцы (падкладзеным пад яе ручніку, кажуху ці саломцы), заўсёды накрытай зверху. Яе не дазвалялі пазычаць у другі дом: па павер’ю, яна магла за гэта пакрыўдзіцца і перастаць даваць добры хлеб.

Хлеб пяклі 1-2 разы ў тыдзень. Забаранялася пячы хлеб у нядзелю, святочныя дні.  Звычайна за адзін раз выпякалі 5-8 боханаў.

      Хлеб шырока выкарыстоўвалі ў якасці абярэга: клалі ў люльку немаўляці, бралі з сабой, адпраўляючыся ў дарогу, каб ён абараняў на працягу ўсяго шляху.

       Хлеб клалі на тое месца, дзе ляжаў нябожчык, каб хлеб перамог смерць, і памерлы не забраў з сабой пладароддзе, вынасілі на вуліцу пры набліжэнні грому, хмары з градам разам з другімі рэчамі, якія выкарыстоўваліся пры гатаванні хлеба (дзяжой і хлебнай лапатай), каб засцерагчы пасевы, абыходзілі з хлебам будынкі, якія загарэліся ў час пажару ці кідалі яго ў агонь, каб прыпыніць распаўсюджанне пажару.

        Хлеб шырока выкарыстоўвалі ў якасці абрадавага дару: бралі яго з сабой, адпраўляючыся ў сваты, хлебам і соллю віталі госця, маладых, калі тыя вярталіся з царквы пасля вянчання, збожжам абсыпалі шлях маладым, вязлі хлеб разам з пасагам нявесты.

Хлеб, забыты ў печы, надзяляўся асаблівымі  якасцямі:  яго давалі  чалавеку,  які сумаваў  па памерламу  ці па каханай  асобе, каб ён забыў іх, выкарыстоўвалі як лячэбны сродак.

        У ліку першых прадметаў, якія параносілі ў новы дом, вельмі часта ўпамінаюць дзяжу, качаргу, вілкі і хлебную лапату.

   Хлеб фігуруе ў шматлікіх прыказках, прымаўках, крылатых выразах:

         Хто сее хлеб, той сее праўду;

         Хлеб плача, калі яго дарэмна ядуць;

         Лепш уласны хлеб, чым пазычаная булка;

         Дзе добры хлеб, там мая і айчына.

Тэма мерапрыемства:" Скарбы школьнага музея"  

Мэты і задачы:

1) адукацыйная - стварыць умовы для пашырэння ведаў навучэнцаў аб традыцыйнай матэрыяльнай і духоўнай культуры беларусаў; выкарыстоўваючы гісторыка-краязнаўчы матэрыял, прадстаўлены ў школьным музе;

2) развіваючая - спрыяць развіццю пазнавальнай цікавасці вучняў да гісторыі і культуры роднай краіны, садзейнічаць пашырэнню кругагляду, а таксама развіццю ўяўлення і памяці;

3) выхаваўчая – садзейнічаць фарміраванню ў вучняў светапогляду, часткай якога з'яўляецца паважлівае стаўленне да матэрыяльнай і духоўнай спадчыны продкаў, каштоўнасцей нацыянальнай культуры, дасягненняў нашага народа, разуменне яго ўкладу ў скарбніцу агульначалавечай культуры. 

Форма правядзення: экскурсія. 

 Абсталяванне:

1. экспазіцыя школьнага “Беларуская хатка”:

2. дапаможны лекцыйны матэрыял для правядзення экскурсіі.

Ход мерапрыемства:

Уступнае слова: Добры дзень, дарагія рабяты! Сёння я запрашаю вас на незвычайную экскурсію ў «Беларускую хатку», экспанаты якога распавядаюць пра тое, як жылі нашы продкі – жыхары беларускай вёскі яшчэ ў пачатку XX ст. Незвычайнасць нашай экскурсіі будзе заключацца ў тым, што мы зможам дакрануцца да некаторых прадметаў, якімі яны карысталіся кожны дзень. 

Мы ўваходзім у наш музей і як раз пераступілі праз парог. А ці ведае вы, навошта ў хаце парог? "Ад парога хату не мятуць", - вучыць народная мудрасць. Здавалася б, ці так важна, як месці хату. Галоўнае ж, каб было чыста. Так, але парог-месца ў хаце незвычайнае, з ім звязана мноства народных звычаяў, абрадаў і прымет. Парог разумеўся людзьмі як своеасаблівая мяжа, якая аддзяляе чалавечае жытло ад прасторы «за парогам» - неасвоеннага, нежылога і, значыць, варожага для чалавека. Парог, акрамя таго, лічыўся месцам, дзе жывуць душы продкаў, якія могуць уплываць на людзей, на іх здароўе, багацце, узаемаадносіны з іншымі людзьмі. З гэтым вераваннем звязаны розныя звычаі, якія дайшлі да нас з часоў сівой старажытнасці.

 Вядомая прыкмета-забарона: нельга вітацца праз парог, так як гэта можа прывесці да спрэчкі, канфлікту, неразумення або нават варожасці паміж людзьмі. У аснове такіх уяўленняў усё тое ж разуменне парога як месца знаходжання душ продкаў. Зразумела, што ў такім выпадку чалавек, які знаходзіцца на другім баку парога, успрымаецца душамі продкаў як магчымы непрыяцель, вораг.

Лічыцца таксама, што чалавека, які ўваходзіць у хату, чакае непрыемнасць, калі ён спатыкнецца аб парог. Калі ж хто-небудзь спатыкаецца праз парог, выходзячы, - то гэта быў знак, што сюды чалавек хутка вернецца. А вось садзіцца на парог або становіцца на яго народная этыка не дазваляла. Асабліва асцерагаліся гэтага хлопцы і дзяўчаты, інакш іх чакае адзінота.

Вельмі часта выкарыстоўваўся парог і як рытуальнае месца ў народнай медыцыне. Напрыклад, каб ніхто не сурочыў (сглазіў) дзяцей, іх купалі на парозе, прычым ваду на іх лілі праз рэшата. Пры ткацтве жанчыны вельмі асцерагліся, каб хто-небудзь не сурочыў натканае імі палатно. Для гэтага аснову, на якой ткалі, абсыпалі пылам, якую збіралі на парозе.

Значнасць парога ў жыцці людзей адбівалася ў шматлікіх прыказках і прымаўках: «Не стаўшы ў парозе, не будеш сядзець на покуці», «Ты лаеш яго, а ў парозе яго стаіш», «Беднаму Бог залоціць парог», «Без Бога ні ды парога»…

А зараз праходзім далей. Пачэснае месца ў кожнай хаце займае печ. А навошта ў хаце печ?": Ёсць такі выраз: танцаваць ад печы. Пачнем мы наша знаёмства са старадаўнім сялянскім побытам з печы.

Печ займае ў сялянскай хаце важнае і пачэснае месца, звычайна ў бліжнім ад уваходу куце. Унутры печ мела «пад», на якім палілі дровы (тапілі печ) і рыхтавалі ежу, закрывалася яна засланкай. На прыпечцы, збоку ад вусця печы, была ямка ніша, куды зграбалі частку гарачых вуглёў, зачыняючы іх гарачым попелам. У гэтым стане вуголля захоўваліся круглыя суткі і выкарыстоўваліся ў якасці запалак. Калі вугольчыкі згасалі, гэта лічылася дрэннай прыметай. Негасімы "Вечны агонь" у ачагу быў для беларусаў сямейнай святыняй, сімвалам шчасця і дабрабыту. Старое павер'е забараняла аддалжваць яго ў суседзяў у святочныя дні.

Роля печы ў доме заключалася не толькі ў яе практычным прызначэнні (печ абагравае хату, у ёй рыхтуюць ежу, на ёй спяць, адпачываюць, лечацца). З печчу звязана шмат вераванняў і ўяўленняў.

Асаблівая павага да печы, стаўленне да яе як да жывой істоты падкрэсліваецца забаронай ужываць у яе прысутнасці грубыя або непрыстойныя словы:" Няможна гэтак казаць, бо печ у хаце","Сказаў бы, ды печ у хаце".

Печ была своеасаблівым цэнтрам хаты, увасабленнем старажытнага агменю (ачага), без якога немагчыма сабе ўявіць жыццё чалавека. Невыпадкова менавіта печ (а дакладней - падпечча) лічылася месцам знаходжання добрага духу-дамавіка ("дамавіка"), галоўная "абавязак" якога-клопат пра дабрабыт сям'і.

Таму, вясной, у дзень першага выгану жывёлы ў полі, гаспадыні кармілі кароў на печкавай засланцы, прыгаворваючы "Як гэтая засланка скурную ноч стаіць на сваім месцы, так бы і наша карова стаяла кожную ноч на сваім двары". З гэтай мэтай кармілі на засланцы і набытую карову, якую ўпершыню прыводзілі ў двор.

Печ ўспрымалі і як надзейную заступніцу ад хваробы і смерці. Стараліся выконваць наступны савет: увайшоўшы ў хату, у якой ляжыць хворы, трэба спачатку паглядзець на печ, каб не прыстала хвароба. У народнай медыцыне беларусаў быў вядомы прыём сімвалічнага "запякання" слабых, хворых дзяцей у печы. Дзіця заварочвалі ў адэяла і трымалі некалькі хвілін у печы адразу пасля таго, як скончылі яе тапіць. Лічылася, што пасля такога "запякання" дзіця набывае сілу і Здароўе.

Паколькі печ разумелася як "жаночае" месца ў хаце, у некаторых вёсках Гомельшчыны і цяпер існуе старадаўні звычай: жанчына на другі дзень пасля вяселля беліць печ у хаце свайго мужа. Гэтым яна імкнецца "задобрыць" печ, наладзіць адносіны з ёй, а значыць - з новай сям'ёй.

 Што такое дзяжа? Звычайная ў сялянскім ўжытку рэч – дзяжа (дзяжа, дзежка, квашня, хлебніца), у якой заквашваць дражджавое цеста для прыгатавання хлеба, - звязвалася з незвычайнымі і цікавымі ўяўленнямі. Гэта зусім невыпадкова, таму што ў дзяжы адбывалася цуд: невялікі кавалачак цеста ў ёй быццам бы ажываў, падымаўся, рос, рыхтуючыся ператварыцца ў духмяны каравай.

Дзяжа мела форму наканаванай дагары шырокой бочкі, вечка (вечка) з абадком, каб прадухіліць выпирание тэсту на падлогу. Дзежа малых памераў (дзежка, ці блінніца) служыла для заквашивания цеста на бліны.

Калі набывалі новую дзежку, то ёю не карысталіся адразу, а імкнуліся «задобрыць». Ставілі на суткі разам са старой на адну посцілку і пад адным покрывам, каб новая дзяжа "прывыкла". Перад Вялікаднем( Вялікі тыдзень), на вербным тыдні, яе білі асвячонай у царкве Вярбой з пажаданнем здароўя і ўрадлівасці. А калі дзежку мылі, пакідалі невялікі кавалачак падрос тесту. Імкнуліся таксама не застудзіць і не запарыць дзежку, трымалі яе ў пэўным месцы і ні ў якім разе не давалі ў пазыкі ў чужую хату, каб не "пакрыўдзілася".

У тым выпадку, калі хлеб у дзяжы не не ўдаваўся, з ёю абыходзіліся строга: ставілі на парог уверх дном, утыкалі ў дно нож, палівалі кіпенем. На Віцебшчыне «маральна» ўздзейнічалі на дзяжу, аддаючы цеста, якое не падышло, свінням. Лічылася, што дезяжа абавязкова "выправіцца" , не вытрымаўшы такой абразы.

Вядома было выкарыстанне дзежкі і ў народнай медыцыне. Напрыклад, хворага дзіцяці клалі ў дзежку з надзеяй, што яму перадасца яе жыццяздольнасць, жыватворная сіла. Калі дзіця доўгі час не размаўляў і не хадзіў, яго саджалі на дзежку пасля таго, як з яе выберуць цеста.

Маючы непасрэднае дачыненне да жаночай працы, дзяжа шырока выкарыстоўвалася ў шлюбнай абраднасці. Цяпер ужо мала хто ведае, што да дзяжы мае прамое стаўленне выраз "садзіць на пасад, аддаваць замуж”. Пасадам называлася накрытая кажухом дзяжа, на якую саджалі нявесту (звычайна гэта рабіў яе брат). Гэты агульнаславянскі звычай звычайна сімвалізаваў уступленне ў пару жыццёвай сталасці.

Навошта беларусы вырошчвалі лён? Усё яшчэ грэбліва глядзяць беларусы на ільняную бялізну і на палатняную вопратку. Засела ў галовах, што лён ад беднасці. А калісьці ўсе сельскія ўсё жыццё хадзілі ў палатняным…

""Гладкае, не маркае, не цяжкае, прыдатнае для любой пары года", - так хваліў ільняную вопратку старажытнагрэчаскі гісторык Плутарх. Цаніў палатно і легендарны казачнік Гамер. У Старажытным Рыме амаль такія ж абрусы, што і нашы продкі засцілалі кожны дзень на стол, былі прадметам раскошы. Палатняная вопратка, якую кожны дзень насілі нашы продкі, упрыгожвала, як пішуць, біблейскіх герояў, фараонаў, жрацоў. На егіпецкіх фрэсках 3 тыс. да н.э. намаляваныя ўсе стадыі апрацоўкі лёну. Шчыльныя і моцныя палатняныя латы, якія не "грэлі" і якія не прабівала страла, насілі, напрыклад, воіны персідскага цара Ксеркса…

 І на нашай зямлі лён быў калісьці адным з самых шанаваных раслінаў, бо і апранаў, і карміў. Беларускія жанчыны падчас трох найважнейшых паганскіх святаў, якія адзначаліся падчас зімовага і летняга сонцастаяння, а таксама падчас вясновага раўнадзенства, здзяйснялі магічныя дзеянні, каб лён вырас лепш. Увесну-варажылі, выцягваючы сцеблы травы з рассцеленга пад ільняным абрусам сена. Зімой, на Масленіцу, спецыяльна ездзілі на санках як мага далей, каб лён быў даўжэй. Улетку, На Купалле, дзяўчаты і маладыя жанчыны кідалі ў агонь бярозавыя галінкі і прыгаворвалі: “Каб мой лён быў такі ж вялікі, як гэта бярэзіна". А ўжо працы беларускія сялянкі не шкадавалі.

Што і здзіўляцца: адзенне, бялізна, пялёнкі, павязкі на раны ... ручнікі, якія выкарыстоўваліся амаль у кожным абрадзе, на вяселлі, на пахаванні. Абрусы, якія гулялі сваю нязменную абрадавую ролю і без якіх, ні свята, ні сустрэча гасцей не абыходзіліся.

А вось і прылады працы, якія дапамагалі ператварыцца льну ў палатно: пранік, пралка, калаўрот, верацены, матавіла, сукала, ткацкі станок і інш.

Для чаго ў хаце "куфар"? Пяройдзем цяпер да куфара (куфара, скрыні). Гэтая драўляная ёмістасць, у якой хавалі тканіну, бялізну, адзенне і каштоўнасці. У "куфар" збіралі пасаг нявесты - " Што сяляначкі пралі, што мяшчаначкі ткалі, а сястрычкі ў кафар залажылі» - так пелі падчас вяселля, а пасля куфар перавозілі ў дом маладога мужа. На вясельным возе куфар везлі «кубельнікі", якім давалі наказ не страціць "ні скрыні, ні пярыны, ні маладой гаспадыні". Пра жаніха спявалі: “Яго коні каваныя, вязуць скрыні маляваныя". Ён жа павінен быў выкупіць куфар - яму спявалася: "Скрыня сакоча. Чаго яна хоча? Паўтара залатога ад князя маладога». У сялянскай хаце, такім чынам, "куфар" быў самым каштоўным прадметам як для гаспадара, так і для гаспадыні.

Прылады працы. Тут мы бачым серп, вілы, цэп, сіта і іншыя рэчы, якія дапамагалі ў сялянскай працы падчас жніва, на якой працавалі ўсе члены сям'і…

Такім чынам, жніво на Беларусі была і застаецца самым важным працэсам. Гэта пацвярджаюць спецыяльныя абрады:" пакрыванне поля"," зажынкі","дажынкі". Кожны селянін імкнуўся як мага хутчэй пачаць жніво, каб жыта не пераспела. Жалі звычайна жанчыны і дзяўчаты, таму ў абрадах, звязаных са жнівом, прымалі ўдзел выключна яны адны.

Ранкам, да ўзыходу сонца, на поле ішла маладая жанчына і ў прысутнасці некалькіх дзяўчат зжынала невялікі Снапок жыта і, абвіўшы яго ручніком або кавалкам новага палатна, падкідвала прыгаворваючы:

Пакрыла ніўку

На добрую пажыўку;

Парадзі, Божа,

Наша збожжа!...

Затым жанчына з дзяўчатамі ішлі дадому або да гаспадара, чыё поле пакрывалі. Пры ўваходзе ў дом спявалі, аддавалі Снапок гаспадыні. Тая адорвала іх грашыма. Затым падыходзіла з паклонам да гаспадара. Гаспадар частаваў жніц і запрашаў на Зажынкі. Гэтым і сканчалася пакрыванне поля.

Праз два дні, у суботу ўвечары, спраўлялі Зажынкі. Перад гэтым прыбіралі хату і двор, стол засцілалі белым абрусам, клалі каравай хлеба і ставілі соль. Дачка гаспадара з сяброўкамі, адпраўлялася на поле, выконваючы песні. "Зажынальніцай" выбіралася жанчына "лёгкая на руку", каб усё жніво прайшло ўдала. На полі дзяўчыны перакусвалі. Зжыналі невялікі сноп жыта, перавязвалі яго чырвонай стужкай, неслі дадому і ставілі ў “чырвоным куце". У дзень зажынак рыхтавалася святочная вячэра, у час якой сям'я з'ядала хлеб і сыр, прынесеныя з нівы. Увесь абрад зажынак суправаджаўся абрадавымі песнямі.

Цікава праходзілі Дажынкі. Завяршаючы жніво, адна частка жніц, зрэзаўшы жменю жытніх каласоў, пачынала звіваць з іх вянок. У гэты час астатнія садзіліся на зямлю і спявалі. Першая са спявачак прысядала на кукішкі перад выпадкова пакінутым на полі кустом жытніх сцеблаў з каласамі, палола яго, затым звязвала сцеблы ля самых каласоў, што і называлася «барадой». У сярэдзіну куста клалі акрайчык хлеба і соль. Усё гэта дзеянне называлася "завіваннем бароды".

Затым жніцы з песнямі адпраўляліся дадому. Калі па дарозе ім трапляўся добра знаёмы чалавек, то зачынальніца надзявала яму вянок, а жніцы вакол «палоннага» спявалі песні да тых часоў, пакуль ён не даваў выкуп – грошы або якую-небудзь рэч.

Жніц дома сустракаў гаспадар. Дзяўчыны апраналі гаспадару на галаву вянок, а той запрашаў іх у дом, дзе яшчэ ў сенцах іх вітала гаспадыня, трымаючы ў руках гарэлку, хлеб, соль, сыр. Калі гатовы быў вячэру, то адразу садзіліся за стол. І не толькі жніцы, але і ўсе хто быў у хаце.

На Дажынкі пяклі бліны і да іх падавалі алей і мёд. Акрамя таго варылі вельмі густую кашу, каб пасевы і наступным летам былі такія ж густыя. Таксама пяклі або варылі парася, пяклі яечню і частавалі гарэлкай.

У наш час Дажынкі ператварыліся ў агульнадзяржаўнае свята ўраджаю.

Заключэнне: вось і падышла да канца наша экскурсія. Дзякуй за ўвагу.